imam Ali eleyhis-salamin tovhid baresindeki xutbelerindendir.
Bu xutbe ozunde elmin (Allahi tanimaq elminin) diger xutbelerin toplamadigi esas ve qaydalarini toplayib:
Onun uchun keyfiyyet ve necelik (zata elave edilen sifetler) mueyyenleshdiren kes Onu tek bilmir. Onun uchun misil ve benzer (sherik) guman eden kes Onun heqiqetine chatmayib (Onu tanimayib). Onu (bir sheye) oxshadan kes Onu nezerde tutmayib. Ona ishare eden ve Onu xeyala getiren kes Onu istemeyib. oz zati ile taninan shey (heqiqet ve zati taninmish, derk edilmish shey) yaradilmish ve mexluqdur. ozunden bashqasi ile var olan her bir shey neticedir. O, faildir, (ishleri gorendir) amma alet ve vasitelerden istifade etmeden! (chunki alet ve vasitelere mohtac olmaq mumkun varligin sifetlerindendir. Ruzi, ecel ve bu kimi sheyleri) teyin edendir, amma fikir ve dushunce ishletmeden. (chunki Allah dushunceye mohtac olmaqdan pak ve uzaqdir.) Ehtiyacsizdir, amma bashqasindan behrelenmekle yox. (Varlilarin ehtiyacsizliqlari bashqalarindan behrelenmek vasitesi iledir. Allah-teala ise bundan pak ve uzaqdir. chunki o, naqislik ve mohtacligin zeruri neticelerindendir.) Zaman ve vaxtlar onunla yoldash deyildirler. Alet ve vasiteler Ona yardim etmirler. (chunki aletleri O yaradib ve her bir komek ve yardimdan ehtiyacsizdir.) Onun movcudlugu zamanlardan, varligi yoxluqdan ve ezelilik ve ebediliyi bashlangicdan qabaqdir. (chunki her bir shey Onda sona chatir, O ozu ise sonsuzdur.) Onun hiss ve idrak quvvelerini yaratmasi ile Onu derk etme vasitesinin olmamasi melum olur. eshyalar arasinda ziddiyyet ve ixtilaf yaratmasi ile Onun zidd ve muxalifinin olmamasi bilinir. Onun eshyalar arasinda tay ve yoldash teyin etmesi ile Onun tay ve yoldashinin olmamasi basha dushulur. (chunki hiss, zidd ve taylari yaradan Odur.) ishiqliqla qaranligi, ashkarla gizlini (agla qarani), quru ile yashi ve isti ile soyugu bir-birine zidd edib. (Muxtelif unsurler kimi) bir-birinden ayri ve uzaq olan zidd sheyleri birleshdirendir; (ruh ile beden kimi) bir-birlerinden ayri olanlari tay ve yoldash edendir; (qelbleri ve muxtelif istekleri bir-birine qovushdurmaq kimi) bir-birinden uzaq olanlari yaxinlashdirandir ve bir-birine yaxin olanlari bir-birinden ayirandir (olum ile ruhla beden arasinda ayriliq salmaq kimi). Hech bir hedd ile mehdud deyil (chunki mehdudluq vacib varliga deyil, mumkun varliga aiddir), eded ve say ile sayilmaz (chunki O, onun uchun ikinci ferz edilmeyen heqiqi tekdir). Aletler ozlerini (mumkun varliqlari) mehdudlashdirirlar ve vasiteler oz benzerlerine ishare edirler. (chunki Allah cisim deyil ki, mehdudlashsin ve Ona ishare edilsin.) (ereb dilinde zamanin bashlangicini bildiren) [] ([munzu]) kelmesi alet ve vasitelerin qedim olmalarina mane olub. Hemchinin (kechmish zaman felinin evveline gelende kechmish zamani indiki zamana yaxinlashdiran, gelecek zaman felinin evveline gelende ise azaldan) [] ([qed]) kelmesi ezelilik ve ebediliyin qarshisini alib. Elece de (ikinci cumledeki inkari birinci cumleye birleshdirmek uchun olan) [ ] ([lau la]) kelmesi kamil olmaqdan uzaqlashdirib. Hemin alet ve vasitelerle onlarin yaradani agillara ashkar olub (agillar terefinden taninib). Hemchinin onlarla, gozlerle gorunmekden imtina edib. Durgunluq ve hereket Ona shamil olmur. (Onun baresinde [hardasa qalib] ve ya [bir yere gedib] demek olmaz.) Onun (mexluqatda) qoydugu shey Onun ozune nece cari olsun, yaratdigi shey Onun ozunde nece yaransin ve icad etdiyi shey Onda nece icad olsun ki, bele olsa (ferzen durgunluq ve hereket Onda cari olsa) zati (artiqliq ve noqsanla, yeni, hereket ve durgunluqla) deyisher ve mahiyyeti parchalanar. Hemchinin hemin suretde Onun heqiqeti ezelilik ve ebedilikden imtina eder. (chunki her bir cisim hadisdir, sonradan yaranmadir.) eger (hereket ve durgunluqda) Onun uchun on ve qabaq tapilsa, arxa da olacaq. (Onda O, bashlangic olmayacaq, halbuki vacib varliq bashlangiclarin bashlangicidir.) eger naqislikle yoldash olsa, kamilleshmek isteyecek (halbuki vacib varligin kamilleshmek istemesi qeyri-mumkundur). Bu vaxt - (yeni, eger Onda hereket ve durgunluq olmush olsa) her bir shey Onun varliginin delili olduqdan, imtina ve qeyri-mumkunluk delili ile Onun, Ondan bashqasina (mumkun varliqlara) tesir eden sheyin tesirinden uzaq olmasi melum olduqdan sonra, Onda mexluq olmaq nishanesi ashkar olacaq ve O, (diger yaranmishlar kimi) yaradanin varligina delil olacaq.
O Allah ki, haldan hala dushmur (deyishmir), zavala ugramir ve qayib ve gizli olmasi reva deyil. Dogmayib ki, dogulmush (bashqasinin neticesi) olsun (chunki dogan, murekkeb ve bashqasinin neticesidir); dogulmayib ki, mehdud olsun (chunki her bir dogulmush shey hadisdir ve onun varligi ata-anaya qayidir, onlara baglidir). Onun zati ovladlari olmaqdan uca ve qadinlarla yaxinliq etmekden pak ve uzaqdir. (chunki ovladi olmaq ve qadindan lezzet almaq mexluq ve yaranmishin xususiyyetlerindendir.) Xeyal ve dushunceler Ona chatmaz ki, (fikirde) Onu mehdud ve movcud etsinler; derk ve qavrama itiliyi Onu fikre getirmez ki, tesevvur etsin (bir shekil ve formaya salsin); hissler Onu derk etmez ki, Onu hissi varliq etsin; eller ona toxunmaz ki, Ona chatsinlar. O, bir hala deyishmir ve hallarin birinden digerine kechmir. (chunki deyishmek ve kechmek cismin xususiyyetlerindendir.) Gece ve gunduzler Onu kohneltmir, qocaltmir. Aydinliq ve qaranliq deyishmir Onu! Hisselerden hech biri, beden ve uzvler, artirma xasselerden hech biri, bashqasinin Onunla olmasi ve hech bir hisse ile vesf edilmez. Hemchinin Onun baresinde [hedd ve sonu var; bitdi ve tukendi; sheyler, yuxari qaldirmaq, yaxud endirmek uchun Onu ehate edirler; bir terefden diger terefe aparmaq ve ya duz saxlamaq uchun bir shey Onu goturdu] deyilmez. eshyalara daxil olmayib ve onlardan xaric de deyil (belke her sheyi ehate edib ve her sheyi bilendir). Xeber verir, amma dil ve dilchekler vasitesi ile yox; eshidir, amma deliklerle (qulagin deshikleri ile) ve aletlerle (eshitme aletleri ile) yox; danishir, amma kelmelerle yox; (haminin soz ve emellerini) ezber bilir, amma hafize quvvesi vasitesi ile yox (ve ya her bir sheyi qoruyur, amma ozunun bashqasi terefinden qorunmaga ehtiyaci yoxdur); isteyir, amma dushunmeden; sevir ve shad olur, amma riqqete gelmek ve mehribanchiliq sebebinden yox; nifret besleyir ve qezeblenir, amma mesheqqet ve chetinliye gore yox (belke mehebbet ve raziligi muveffeqiyyet ve rehmet, nifret ve qezebi ise rehmetinden uzaq dushmekdir). Olmasini istediyi her bir sheye [ol!] deyir ve o, movcud olur. (Bu soz) ne (qulaqlara) daxil olan ses vasitesi iledir, ne de eshidilen harayla. Allahin kelami Onun yaratdigi ishinden bashqa bir shey deyil. Onun benzeri bundan qabaq movcud olmayib (belke yenidir) ve eger qedim olsaydi, mutleq ikinci allah (ve vacibel-vucud) olardi (ve bu qeyri mumkundur).
(Allah-teala baresinde) [yoxluqdan sonra var oldu] deyilmez. (chunki Onun vucudunun ne vaxtsa olmamasi olmayib. O, qedim ve ezelidir. eger ele deyilerse) onda yeni yaranmishlarin sifetleri Ona shamil olar, Onunla yeni yaranmishlar arasinda (sechilme ve ustunluye sebeb olan) bir ferq qalmaz ve Onun onlardan hech bir meziyyet ve ustunluyu olmaz. Belelikle, yaradanla yaradilmish beraber ve vucuda getirenle vucuda getirilen yeksan olar. O, mexluqati bashqasindan qalmish numunesiz yaratdi ve onlari yaratmaq uchun yaratdiqlarinin hech birinden komek istemedi. Yeri yaratdi ve onu (ona) meshgul olmadan (oz kamil qudreti ile) saxladi. Onu sakitlik olmayan yer (dalgalanan su) uzerinde mohkemlendirdi. Yeri direklersiz dikeltdi, sutunlarsiz ucaltdi, eyilmekden qorudu ve dushmek ve yarilmaqdan saxladi. Onun mixlarini mohkemlendirdi, sedlerini (daglarini) basdirdi, cheshmelerini axitdi ve chaylarini yardi. Belelikle, tikdiyi sustleshmeyib ve quvvetlendirdiyi zeiflemeyib. oz seltenet ve boyukluyu (qudret ve bacarigi) ile yere (ve onda olanlara) hakim olan Odur. Odur oz elm ve biliyi ile onun neceliyini bilen. Boyukluk ve izzeti ile onun her sheyinden ustundur. istediyi hech bir shey Onu aciz qoya bilmez, Ondan boyun qachira bilmez ve nehayet, ona qalib geler. Onlarin teleseni Ondan qacha bilmez ki, Ondan qabaga kechsin, qabaqlasin Onu. Dovletli ve varliya mohtac deyil ki, Ona pay versin. Her bir shey Ona tevazokar ve Onun ezemet ve boyukluyu qarshisinda xar ve heqirdir. Onun xeyir ve ziyanindan (bexshish ve cezalarindan) yayinmaq uchun seltenet ve padshahligindan diger bir yere qachmaq gucleri yoxdur. Onun tay ve beraberi olmaq uchun bir benzeri yoxdur. eshyalari varliqlarindan sonra vucudlari yox olana kimi mehv eden Odur. (Hemin sheyler ele yox edilirler ki, sanki hech evvelden olmayiblar.) Dunyanin yaradildiqdan sonra yox olmasi, onu icad etmek ve yaratmaqdan daha teeccublu (ve agir) deyil. Nece de teeccublu olsun, axi eger dunyanin butun canlilari: qushlar, dordayaqlilar, axshamustu oz tovlelerine qayidanlar, sehrada otlayanlar ve onlarin muxtelif novleri, qanmaz ve kutbeyinler ve onlarin zirekleri bir yere toplashsalar, bir agcaqanadi yaratmaga gucleri chatmaz, onu yaratmaq yollarinin nece olmasini derk ede bilmez, agil ve dushunceleri onu bilmekde mat-meettel qalar ve gucleri aciz ve sust olar. Meglub olmalarini bildikleri, onu yaratmaqda aciz qalmalarini iqrar ve onu yox etmeye qadir olmamalarini etiraf etdikleri halda, elden-ayaqdan dushmush ve yorgun veziyyetde qayidarlar. Naqisliklerden pak ve uzaq olan Allah dunya mehv olandan sonra (qiyametden qabaq) tek qalar ve onu yaratmamishdan once oldugu kimi Onunla birge hech ne olmaz. Hemchinin onun yoxlugundan sonra vaxt, mekan, an ve zamansiz olar. Dunyanin yox olmasi ile muddetler, vaxtlar, iller ve saatlar da yox olarlar. (chunki onlarin hamisi feleyin yox olmasi ile yox olan zamanin hisseleridir.) Belelikle, (her sheye) qalib, tek ve butun ishlerin qayidishi Ona teref olan Allahdan bashqa bir shey olmayacaq. Yaradilishin evvelinde mexluqat qudret ve ixtiyara malik deyildi. Onlarin fanilik ve yox olmalari da her cur imtinasiz ve boyun qachirmasiz olacaqdir. eger onlar imtina ede bilseydiler, hemishelik qalardilar. Yaradilish zamani mexluqatin hech birini yaratmaq Ona chetin deyildi ve vucuda getirib yaratdiqlarini yaratmaq Onu yorub elden salmadi. (chunki ishin chetin gelmesi ve yorgunluq cismin xususiyyetlerindendir.) O, yaratdiqlarini oz seltenetini mohkemlendirmek, yox olmaq ve azalmaqdan qorxdugu, (Ondan) qabaga dushe bilecek benzerine qarshi onlardan komek istemek, (Ona) hucum ede bilecek dushmenden uzaq olmaq, padshahligini uzatmaq, hansisa bir sherik Onunla sherikliyinde qalib geldiyi ve fexr etdiyi, qorxu ve vahimede olub onlarla unsiyyet qurmaq isteyi uchun var etmeyib. Belelikle, varliqlari yaratdiqdan sonra (qiyametden qabaq) mehv edecek, amma onlarin bir haldan diger hala dushmeleri ve onlarin ishlerini idare etmek neticesinde darixaraq tenge geldiyi, rahatliq ve dincliye chatmaq ve onlardan nese Ona agir geldiyi uchun yox. Onlarin omurlerinin uzunlugu Onu bezikdirmeyib ki, neticede Onu, onlari tezlikle yox etmeye vadar etsin. Amma eyb ve noqsan sifetlerden pak ve uzaq olan Allah varliqlarin nizamini lutf ve merhemeti ile berqerar edib, onlari oz emr ve fermani ile (dagilmaqdan) saxlayib ve qudreti ile mohkemlendirib. Sonra onlari mehv olduqdan sonra onlara ehtiyaci olmadan ve onlarin hech birinden komek almadan qaytaracaq, amma bu, vahimAli ve qorxulu veziyyetden unsiyyet halina qayitmaga, nadanliq, korluq ve azginliqdan elm ve isteye, yoxsulluq ve ehtiyacliliqdan varliliq ve ehtiyacsizliga ve heqirlik ve zeiflikden izzetlilik ve qudretliliye donmeye gore deyil.