Kitabxana

bilmez. Misal UcUn UmumdUnya cazibe qanununu gostermek olar. Nyuton cisimler arasinda qarshiliqli cazibe oldugunu birbasha hiss etmemishdi. O, (bu qanunu keshf etmezden qabaq) bu qUvvenin cisimlerin arasindaki mesafenin kvadrati ile ters mUtenasib, hemcinin bu cisimlerin kUtlelerinin hasili ile dUz mUtenasib oldugunu bilmirdi. Sadece olaraq o, yere dogru shaquli istiqametde hereketde olan bir dashin dUshmesini mUshahide etmishdi. Yaxud Ayin Yerin etrafinda, planetlerin gUnesh etrafinda firlanmasini gorUb dUshUnmeye bashlamish, sonra vaxtashiri bu hereketleri izah edib Umumi bir neticeye gelmeye calishmishdi. Bu meqsedle Qalileyin yere dUshen cisimlerin serbestdUshme tecilinin sabit ve deyishmez olmasi, dairevi hereketde ise deyishen tecil baresindeki nezeriyyesini arashdirdi. O, Keplerin planetlerin hereketi barede dediyi her bir planetin gUnesh etrafina firlanma zamaninin kvadrati, aralarindaki mesafenin kubu ile mUtenasibdir qanunundan istifade ederek cazibe qanununu keshf etmishdir. O, bu ferziyyeni ireli sUrdUkden sonra sUbut etdi ki, iki cisim arasindaki cazibe qUvvesi onlarin kUtleleri dUz, aralarindaki mesafe ile ters mUtenasibdir ve ozlerinin kUtle, hecm ve aralarindaki mesafeden asili olaraq bir-birine tesir edirler. Hiss ve eksperimental tecrUbe Uslubunun kainatin sistematik qanunlarini arashdirib onda olan qanunauygunlugu ve Allahin varligina delalet eden hikmetli delilleri ashkar etmesi Ona iman getirmek UcUn en yaxshi ve yeni bir dayaq olardi. Amma yalniz tebii elmlerde tedqiqat aparan alimler bu meseleye ehemiyyet vermeyib onun ishiqlandirilmasi yolunda ciddi sey gostermediler. Hele de bu alimler, besherin tebii elmler baresindeki movcud tesniflerine gore felsefi sayilan bu meseleye diqqet yetirmemishler. Amma cox kecmeden felsefe aleminde, elm ve onun predmetlerinden daha genish miqyasda olan yeni felsefi-mentiqi cereyanlar meydana geldi ve bu Uslubun (eksperimental Uslubun) felsefi ve mentiqi metod kimi teqdim olunmasina calishdilar. Onlar bu qerara geldiler ki, idrak ve merifetin yegane yolu hissdir ve insanin idraki onun hiss ve duygularinin hUdudlarindan o terefe asha bilmir. Her hansi bir shey hiss olunan ve tecrUbi olaraq derk edilen olmasa, insan onun varligini isbat ede bilmez. Bununla da, hissi ve eksperimental tecrUbeye keskin temayUl Allahi inkar etmek UcUn bir vasite oldu. Onlar oz mUddealarini bele esaslandirirdilar: Allah gozle gorUnUb hiss olunan varliq deyilse, demeli Onun sUbut olunmasi UcUn hec bir yol yoxdur. Amma bu metod, tecrUbi yolla mUveffeqiyyetler qazanan alimlerin getdiyi yol deyildi; eksine, o, ozUnUn xUsusi mentiq ve felsefi nezeriyyeleri ile bu Uslubu dUzgUn olmayan shekilde yozan filosoflarin elinde bir behane idi. Bu ifratci nezeriyyeler tedricen ve bir nece cehetden paradoksla qarshilashdi: 1-Felsefi cehetden Bu nezeriyye movcud realligi inkar etmek mecburiyyetinde qaldi, yeni real olaraq yashadigimiz heyati hem Umumi, hem de konkret shekilde inkar etdi. cUnki, bu