Kitabxana

Allahin felsefi delil ile isbat edilmesine bashlamazdan evvel felsefi delil, onun elmi delille olan ferqi, hemcinin qismlerini beyan edirik. Umumiyyetle, deliller Uc novdUr: riyazi, felsefi ve elmi. Riyazi deliller yalniz riyaziyyatda ve suri mentiqde istifade olunur. Bu deliller hemishe tenaqUzUn (pradoksun) olmamasi prinsipine esaslanir. Bu qaydada deyilir: elif elifdir, ozUnden bashqasi ola bilmez. Bu prinsip ve onun teferrUatina esaslanan her bir delil riyazi delildir ve bUtUn cehetlerden etimad olunasidir. Elmi delil tebii elmlerin tehqiqatinda istifade olunur. Onun bUnovresini riyazi delillerden elave, hiss ve elmi mUshahide yolu ile elde olunan deliller de teshkil edir. Felsefi delil ise xarici (eyani) alemin heqiqetlerinin isbat olunmasinda riyazi delillerin mUqeddimelerinden elave, eqli melumatlara da esaslanir. eqli melumatlar hiss ve tecrUbeye ehtiyaci olmayan melumatlara deyilir. elbette, eqli melumatlarin tecrUbe ve hissden ehtiyacsiz olmasinin menasi, o felsefi delilin zeruri olaraq hissi ve mUshahide olunan melumatlara arxalanmamasi demek deyildir. Meqsed budur ki, sadece olaraq onlarla hUdudlanmir. Bundan elave, mUsteqil shekilde, mUeyyen sheyleri isbat etmek UcUn lazim olan hadise cercivesinde bashqa eqli melumatlara istinad edilir. Buna esasen, felsefi delil ozUnUn maddi bUrhanlar ve riyazi qanunlar cercivesine sigmayan eqli melumatlarla olan rabitesi sebebi ile elmi delilden ferqlenir. Felsefi delilin mefhumu baresinde qeyd olunanlara diqqet yetirmekle ashagidaki suallar yaranir: eqli melumatlara, bashqa sozle desek, hiss, tecrUbe ve elmi mUshahidelere ehtiyac olmadan elde olunan nezriyyelere etimad etmek olarmi? Bu sualin cavabi mUsbetdir. cUnki, melumatlarin tam xatircemlikle etimad olunan bir hissesi, elece de sirf riyazi elmlerin hamisi ona esaslanir. Bu da tenaqUzUn (paradoksun) olmamasi prinsipine esaslanir. Bu prinsipin ozUnU eql ile derk etmishik ve bu, hec de bizim tecrUbe ve mUshahidelerimiz cercivesinde olmamishdir. Bu meselenin shahidi odur ki, bizim bu prinsipe etimad etmeyimiz hec de mUeyyen tecrUbe ve mUshahidelerimizden tesirlenmir ki, onu tesdiq etsin. Misal UcUn, riyaziyyatdan bir nUmune getiririk. Biz 2+2=4 ifadesini gordUkde, bu sade riyazi beraberliyin dogruluguna qelben inaniriq ve konkret shahidleri mUlahize etmekle bizim yeqinimiz artib ve ya azalmir. Umumiyyetle, bunun eksine deyilen her hansi sozleri eshitmek bele istemirik. eger hansi bir vaxtsa 2+2=5, yaxud 2+2=3 deyilerse, hec vaxt onu qebul etmerik. cUnki yuxaridaki heqiqete olan etiqadimizin hiss ve tecrUbe ile hec bir elaqesi yoxdur. Bu heqiqetin hiss ve tecrUbe ile hec bir rabitesi olmadigina baxmayaraq, onu tam xatircemlikle qebul etdiyimiz kimi, bunu da qebul etmeliyik ki, felsefi delillere esaslanan eqli delilleri bezi hallarda qebul etmek olar. Bashqa sozle desek, felsefi delilin sadece eqli melumatlara esaslandigini ve eqli melumatlarin da tecrUbe ve mUshahide ile hec bir elaqesi olmadigini esas tutub