Kitabxana

Allahin butlere sitayishi qadagan etdiyini eshitdikde ve zahirde butlerin qarshisinda bash eymekden ibaret olan bu qadagani ezemetle yad etdiklerine gore basha dushurler ki, Allahdan bashqa hec bir sheye itaet etmek olmaz. cunki itaetin heqiqeti bendecilik ve bash eymekden ibaretdir; basha dushurler ki, Allahdan bashqa bir kimseden qorxmaq ve ya ona umid beslemek, bundan da qorxulu olan nefsani istekler qarshisinda teslim olmaq olmaz. Hem de basha dushurler ki, Allahdan bashqasina hec vaxt diqqet yetirmemeli, etina etmemelidirler. Quranin dilinden onun namaza emr etdiyini eshitdikde � onun zahiri de xususi gosterishdir � onlari yerine yetirib batin esasinda basha dushurler ki, butun varliqlari ile Allaha ibadet etmelidirler. Onlar basha dushurler ki, haqqin qarshisinda tevazokar olmali, ozlerini tamamile unutmali, yalniz Allahi yadda saxlamalidirlar. Bu iki misalda qeyd olunan batini menalar adi cekilen emr ve qadaganlarin zahirde delalet etdiyi sheyler deyildir; onlarin derk olunmasi daha genish tefekkurle meshgul olaraq xudbinlik xesteliyinden xilas olanlar ucun labud bir meseledir. Qeyd olunanlardan Quranin batini ve zahiri menalari, hemcinin onun batininin oz zahirini batil ederek quvveden salmamasi, eksine, oz cismine heyat veren bir ruh kimi olmasi aydin oldu. umumbesheri ve ebedi bir din kimi ilk novbede insanlarin telim-terbiyesine ehemiyyet veren islam dini cemiyyetin umumi menafeyine xidmet eden zahiri qanunlardan, qeyd olunan qanunlarin keshikcisi olan sade eqidelerden hec vaxt el cekmir. Her hansi bir cemiyyet tekce "insanin qelbi pak olsun" deyib reftar, davranish ve emele deyer vermese, herc-merclik ve edaletsizliklerden yaxa qurtara bilermi?! Bele bir cemiyyetin seadet ve xoshbextliye catmasi nece mumkun ola biler? Yaramaz emel ve sozlerin pak bir qelb yetirmesi, yaxud pak bir qelbin nalayiq ishler toretmesi mumkundurmu? Muteal Allah oz kitabinda buyurur: "Paklar paklarin, napaklar da napkalarindir." Bashqa yerde buyurulur: "Yaxshi torpaq oz bitkilerini yaxshi cucerdir, pis torpaq da cuzi mehsuldan bashqa bir shey vermir." Demeli, aydin olur ki, Qurani-Kerimin zahiri ve batini, batininin de muxtelif merheleleri vardir. Qurani-kerimin mezmununu beyan eden hedisler de hemin qaydada uzredir.
Islamin evvellerinde ekseriyyet teshkil eden sunnulerin arasinda kifayet qeder delil movcud oldugu halda, Qurani-Kerimin zahiri menasindan donub onun diger bir menaya yozulmasi adi bir hal idi ve adeten zahiri menanin eksine goturulen bu kimi yozumlar "tevil" adlandirilirdi. Qurani-Kerimde tevil adlandirilan diger ifadeler de mehz bu menani catdirir. Sunnulerin moteber kitablarinda, elece de muxtelif mezhebler arasinda aparilan elmi mubahiselerde din alimlerinin fikir birliyi ile, yaxud bashqa delil vasitesile subuta yeten bir mesele Quran ayelerinin zahiri menasi ile muxalif oldugu teqdirde tevil edilerek zahiri menadan bashqa bir menaya goturulurdu.