Kitabxana

o hoccetlere deyilir ki, onun maddeleri hetta meshhur, yaxud aksioma olmasa bele, haqq ve ashkar muqeddimelerden teshkil olunsun. Bashqa sozle desek, ele qeziyyeler olmalidir ki, insan oz ibtidai shuuru ile cetinlik cekmeden onlari derk ve tesdiq ede bilsin. Meselen ucun dordden kicik olmasi eqli tefekkur hesab olunur. Eger varliq aleminin kulliyyatinda olarsa, yaradilish alemini icad eden, dunya ve onda olanlarin ishinin axiri barede fikirleshmek de felsefi tefekkur adlanir. Cedel ele bir hoccetdir ki, onun maddelerinin hamisi, yaxud bezisi meshhur ve aksiom meselelerden goturulmush olsun. Bele ki, din ve mezheb ardicillari arasinda movcud olan bir qaydaya gore onlar daxilde oz etiqadi nezeriyyelerini hemin mektebin inkarolunmaz prinsipleri ile isbat edirler. Qurani-Kerim her iki uslubdan istifade etmishdir ve bu asimani kitabin bir cox ayelerinde her iki uslub nezere carpir: Evvela: Varliq aleminin kulliyyatinda, alemin umumi qanunlarinda, elece de onun xususi sistemlerinde, o cumleden asiman, ulduzlar, gece-gunduz, yer, bitkiler, heyvanlar, insan ve s. barede derinden fikirleshmeye emr edir, azad eqli arash-dirmalari ali derecede terif ve teshviq edir. Ikincisi: Adeten kelami behsler adlandirilan eqli, cedeli arashdirmalarin en gozel terzde aparilmasina emr edir (meqsed, gozel exlaqla yanashi ve inadkarliqdan uzaq olmaqla haqqin izhar olunmasidir). Bele ki, buyurulur:
"Oz Rebbinin yoluna hikmet ve gozel moize ile devet et, onlarla gozel olan mucadile ile mubahise et."
Tamamile aydindir ki, ilk gunden azliq teshkil eden shieler coxluq teshkil eden sunnulerden ayrilaraq, oz muxalifleri ile daimi olaraq, xususi nezeriyyeler barede mubahiseler aparmishlar. Elmi mubahiselerin qarshiliqli olmasina ve munaqishe tereflerinin her ikisinin ondan behrelenmesine baxmayaraq, shieler hemishe hucum, digerleri ise mudafie movqeyinde dayanmishlar. Heqiqetde munaqishe tereflerinden kifayet qeder vasite elde etmekde ireli dushenler hemleye bashlayan shexslere mexsusdur. Hemcinin, kelami behslerin rovneqlendiyi ikinci ve ucuncu esrde motezile mezhebinin yayilmasi ile oz inkishaf merhelelerinin zirve noqtesine catan shie alimleri (onlar Ehli-beyt (e) mektebinin shagirdleri idi) mutekkellimler cebhesinin onculleri idiler. Sunnulerin eşeriyye, motezile ve s. mutekellimler silsilesi de Eli (e)-a gedib catir. Amma Peygember (s) sehabelerinin eserleri ile tanish olanlar bilirler ki, sayi on iki minden artiq olan meshhur ve melum sehabelerden neql olunan bu qeder eserler icerisinde hetta birce dene de olsun bele, felsefi tefekkure malik olan bir metleb tapmaq olmaz. Yalniz Eli (e) ozunun son derece elmi ve cazibedar beyanlari ile ilahiyyat elminde en derin felsefi tefekkurleri teqdim etmishdir. Sehabelerin ve onlarin ardinca gelen alimlerin, habele o dovrde yashayan erebdilli elm xadimlerinin azad felsefi tefekkur barede hec bir melumatlari yox idi; ilk iki esrin alimlerinin sozlerinde felsefi tefekkure aid